170. rocznica urodzin i 105. rocznica śmierci Bolesława Prusa

W roku 2017 mija 170. rocznica urodzin i 105. rocznica śmierci Bolesława Prusa (właściwie Aleksandra Głowackiego herbu Prus) polskiego pisarza, prozaika, nowelisty i publicysty okresu pozytywizmu; współtwórcy polskiego realizmu, popularyzatora wiedzy oraz działacza społecznego. Zachęcamy Użytkowników portalu Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa do zapoznania się z rysem biograficznym pisarza.

Charakterystyka epoki

Okres w jakim przyszło tworzyć Bolesławowi Prusowi z historycznego punktu widzenia nie należał do najłatwiejszych. Brak własnego państwa (Polska zniknęła z mapy Europy po trzecim rozbiorze kraju w 1795 roku), ucisk narodowy powodowany polityką germanizacyjną i rusyfikacyjną państw zaborczych, upadek w 1864 roku ostatniego z wielkich powstań narodowych XIX wieku (powstanie styczniowe), uwłaszczenie chłopów, rozwój gospodarki kapitalistycznej (rozkwit przemysłu, powstanie wielkich przedsiębiorstw, strajki robotników) odcisnęły piętno zarówno na życiu, jak i twórczości pisarza. Ponad to w tymże okresie na ziemie polskie zaczął docierać nowy kierunek w filozofii zwany pozytywizmem (jego głównym założeniem był realizm), z którego w stosunkowo niedługim czasie narodził się prąd w literaturze o takiej samej nazwie. Według założeń nowego nurtu pisarz powinien prezentować przede wszystkim postawę obywatelską i w swych dziełach ukazywać człowieka pożytecznej pracy, który systematycznie pomnaża własny majątek, a tym samym dostarcza dobra materialne społeczeństwu i narodowi. Jak można zauważyć nowe tendencje były zupełnym przeciwieństwem, poprzedzającej pozytywizm, epoki romantyzmu gdzie tzw. bohater romantyczny był kreowany na zapatrzonego we własne cierpienie wyalienowanego człowieka.

Nota biograficzna

Bolesław Prus urodził się 20 sierpnia 1847 roku w Hrubieszowie (woj. lubelskie). Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Jego ojciec – Antoni Głowacki – posiadał co prawda szlacheckie korzenie (wskazuje na to m. in. nazwa rodowego herbu (Prus)) i niewielki majątek na Wołyniu, jakkolwiek nie czerpał z niego żadnych dochodów i pracował we wsi Żabcze jako dworski ekonom. Matka późniejszego pozytywisty – Apolonia z d. Trembińska herbu Rogala – także wywodziła się ze zubożałej szlachty. Aleksander jako drugie dziecko małżeństwa (miał starszego o trzynaście lat brata Leona) został szybko osierocony. Jego matka zmarła gdy chłopiec miał trzy lata, ojciec zaś sześć lat później. Wychowaniem dziecka zajęła się najbliższa rodzina. Początkowo opiekę zapewniła mu mieszkająca w Puławach babka Marcjanna Trembińska, w późniejszym zaś czasie, siostra matki, ciotka Domicela Olszewska z Lublina, u której przyszły pisarz odebrał pierwsze kroki na drodze edukacji. W 1856 roku podjął naukę w Szkole Realnej w Lublinie, zaś po kilku latach przeniósł się do Siedlec, gdzie zamieszkał razem z bratem. Od 1861 roku młody Głowacki kontynuował naukę w Męskim Gimnazjum Klasycznym w Kielcach. Gdy wybuchło powstanie styczniowe uciekł ze szkoły i dołączył do oddziału powstańczego. Warto podkreślić, iż był on jednym z niewielu w gronie późniejszych pozytywistów, którzy brali czynny udział w walkach powstańczych. W wyniku odniesionych ran przez kilka tygodni przebywał w szpitalu w Siedlcach, po czym został osadzony w więzieniu na Zamku w Lublinie. Ostatecznie dzięki staraniom rodziny uniknął zesłania do Rosji, jakkolwiek został pozbawiony tytułu szlacheckiego. Po przeżyciach powstańczych kontynuował naukę w lubelskim gimnazjum. W 1866 roku zdał maturę i wyjechał do Warszawy, gdzie podjął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej, gdzie studiował dwa lata. Po tym okresie przerwał studia (najprawdopodobniej przyczyną takiej decyzji były niezdane egzaminy – niektóre źródła mówią o zatargu z jednym z profesorów). Naukę usiłował kontynuować w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, jakkolwiek trudności finansowe skutecznie mu to uniemożliwiły. W 1870 roku powrócił do Warszawy gdzie, by przeżyć, imał się każdej pracy. Zarabiał m. in. jako guwerner i korepetytor, fotograf czy też ślusarz w fabryce Lilpopa i Raua, zaczął także pisać. I to właśnie pisanie, jak się z biegiem lat okazało, zapewniło mu stabilizację finansową. Dzięki niej początkujący publicysta pojął za żonę w 1876 roku swoją daleką kuzynką ze strony matki Oktawię Trembińską. Poprzez swą pracę piórem inicjował tudzież popierał także różne akcje społeczne. Działał m. in. w Towarzystwie Dobroczynności czy też Seminarium dla Nauczycieli Ludowych w Ursynowie. Był prezesem Stowarzyszenia Kursów dla Analfabetów Dorosłych, a także honorowym członkiem towarzystw szachistów i cyklistów. Zmarł na zawał serca 19 maja 1912 w Warszawie. Trzy dni później został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim, gdzie spoczywa do chwili obecnej. Pogrzeb Aleksandra Głowackiego zgromadził tłumy nie tylko warszawiaków i przerodził się w wielką manifestację. Na jego mogile umieszczono napis: „Serce serc”.

Pisarz "z przypadku"

Tak jak zostało to już nadmienione Aleksander Głowacki, w obliczu trudności finansowych, za jedno ze źródeł utrzymania przyjął szeroko rozumiane pisanie. Początkowo myślał tylko o poważnej publicystyce, dzięki której mógłby popularyzować wiedzę, gdyż cały czas marzył o karierze wynalazcy oraz naukowca. W 1872 roku opublikował w czasopiśmie „Opiekun domowy” artykuł o charakterze społecznym pt. Nasze grzechy, i to właśnie ten szkic dziś uważany jest za debiut pisarski przyszłego pozytywisty. Pisał także do „Niwy”, gdzie zamieścił m. in. popularnonaukowy artykuł o elektryczności. Z samej popularyzacji wiedzy niełatwo jednak było mu się utrzymać w Warszawie, w związku z powyższym, w 1873 roku, nawiązał współpracę z czasopismami o charakterze humorystycznym takimi jak „Mucha” tudzież „Kolce”. W późniejszym czasie przyszła pora na szkice literackie oraz felietony, które uważa się za najważniejszy dorobek publicystyczny pisarza, oraz klasykę polskiego dziennikarstwa. Blisko 1100 felietonów pt. Kroniki tygodniowe publikowanych było cyklicznie w latach 1875 - 1887 w „Kurierze Warszawskim”, w latach 1887 – 1901 w „Kurierze Codziennym” oraz w latach 1905-1911 w „Tygodniku Ilustrowanym”. Kolejne lata przyniosły intensywny rozwój twórczość nowelistycznej Bolesława Prusa. W latach 1876-1884 powstały takie utwory jak: Szkice i obrazki, Przygoda Stasia, Powracająca fala, Kamizelka, Antek, etc. Niedługo później przyszedł czas na większe formy literackie w postaci powieści: Anielka, Lalka, Emancypantki czy też Faraon. Popularność Bolesława Prusa w czasach mu współczesnych nie przystawała do popularności Henryka Sienkiewicza czy chociażby Elizy Orzeszkowej. Aleksander Głowacki tworzył bowiem dzieła realistyczne, w których czytelnik mógł odnaleźć odpowiedzi na pytania epoki w jakiej przyszło mu żyć. Jego utwory mają bezcenną wartość dokumentu historycznego i stanowią obraz umysłowości, obyczaju, ludzi, języka oraz życia codziennego ówczesnej Warszawy stanowiącej nota bene tło do większości publikacji.

Czy wiesz, że...?:

• Jako szesnastolatek Aleksander wziął udział w postaniu styczniowym (1863 r.); konsekwencją czego była rana karku oraz przewrażliwienie wzroku spowodowane osmaleniem oczu przez proch strzelniczy (pisarz często chodził w ciemnych okularach), a także agorafobia. Jego brat po doświadczeniach powstańczych do końca życia pozostał obłąkany (!);
• O samozaparciu i wytrwałości Aleksandra Głowackiego w realizowaniu uprzednio obranych celów świadczy urywek opisujący jego sytuację materialną podczas studiów: (…) harda to była sztuka, mógł zginąć z głodu, a nikogo, nawet najbliższych o pomoc nie poprosił. Herbata i suche bułki rano, obiad za 40 groszy, taż sama herbata wieczorem, wiązeczka drzewa za szósteczkę i paczka tiutioniu wirginka za dziesiątkę. I czego więcej trzeba młodemu człowiekowi, co się zwał „niezamożnym studentem”;
• Bolesław Prus był świadkiem na ślubie Stefana Żeromskiego i Oktawii Radziwiłłowicz;
• Za honorarium uzyskane z publikacji powieści Faraon pisarz wyjechał w pierwszą i jedyną (sic!) zagraniczną podróż do Berlina, Rapperswilu i Paryża. Przeżycia z wyjazdu zamieścił w Kartkach z podróży, których pierwszy odcinek ukazał się w noworocznym wydaniu „Kuriera Codziennego” z 1896 r.;
• Pozytywista nie miał potomstwa, wraz z żoną wychowywał jej bratanka – Emila; w 1904 roku 18 letni chłopiec popełnił samobójstwo;
• W swoim testamencie pisarz dochody ze swych dzieł zapisał żonie, po jej śmierci zaś miała być utworzona fundacja stypendialna dla zdolnej młodzieży pochodzenia chłopskiego, która chciałaby pogłębiać wiedzę w zakresie rolnictwa, rzemiosła lub nauczycielstwa ludowego;
• Pseudonim literacki jaki stworzył Aleksander Głowacki nie jest przypadkowy, mianowicie: Bolesław - ponieważ po ranie odniesionej w czasie walk powstańczych cierpiał na chroniczne bóle głowy, Prus - od herbu rodzinnego; autor wymyślił go gdyż wstydził się podpisywać felietony i humoreski swoim nazwiskiem (był przekonany o wyższości pracy naukowej nad działalnością literata).

Utwory Bolesława Prusa w Podkarpackiej Bibliotece Cyfrowej

Na stronie PBC znajdują się utwory Bolesława Prusa, publikacje dotyczące jego życia i twórczości, jak również książki traktujące o pozytywizmie:

• Nowela polska. T. 1
• Na wakacjach ; Katarynka
• Dusze w niewoli : powieść. T. 1-2
• Bolesław Prus
• Od Czaadajewa do Bierdiajewa : spór o Boga i człowieka w myśli rosyjskiej (1832-1922)
• Prawda : książka zbiorowa dla uczczenia dwudziestopięciolecia działalności Aleksandra Świętochowskiego 1870-1895

oprac. Agata Rak-Wilczakowska
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia:

1. Bolesław Prus (1847-1912): kalendarz życia i twórczości, oprac. K. Tokarzówna i S. Fita, Warszawa 1969.
2. Bolesław Prus (Aleksander Głowacki), oprac. T. Tyszkiewicz, Warszawa 1981, s. 13-14.
3. Bolesław Prus: Anielka, oprac. G. Grabowska, Warszawa 1991, s. 6-12.
4. Bolesław Prus: Lalka, oprac. B. Klukowski, Warszawa 1990, s. 1-7.
5. Kulczycka-Saloni J., Bolesław Prus, Warszawa 1975.
6. Melkowski S., Bolesław Prus 1847-1912: poradnik bibliograficzny, Warszawa 1964, s. 5-14.
7. Pieścikowski E., Bolesław Prus, Warszawa 1977.
8. Tyszkiewicz T., Bolesław Prus: życie i dzieło, Warszawa 1971, s. 7-124.

Internet:

1. http://lalka.klp.pl/a-6742.html (19.05.2017)
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw_Prus (19.05.2017)
3. http://dzieje.pl/postacie/boleslaw-prus-1847-1912 (19.05.2017)
4. http://culture.pl/pl/tworca/boleslaw-prus-aleksander-glowacki (19.05.2017)